ऑटो रिक्शा चालकांमध्ये टीबी चे प्रमाण

ऑटोरिक्षा चालकांना त्यांच्या कामाच्या स्वरूपामुळे अनेक शारीरिक आणि मानसिक आव्हानांचा सामना करावा लागतो. चालकांना बराच वेळ एका स्थिर मुद्रेत बसावे लागते, ज्यामुळे गाडीचे सततचे कंपन, दिवसभराचा घोंगावता आवाज, आणि रात्री हेडलाईटच्या चकाकीमुळे डोळ्यांवर ताण येतो. त्यांना ऊन्ह, पाऊस, थंडी, आणि वारा अशा विविध नैसर्गिक घटकांचा त्रास सहन करावा लागतो. याशिवाय, कामात कार्बन मोनॉक्साईड, सल्फर डायऑक्साइड, आणि कार्सिनोजेनिक गुणधर्म असलेले डिझेल इंधन यांसारख्या वायू प्रदूषकांच्या संपर्कात येतात, ज्यामुळे श्वसनसंस्थेवर विपरित परिणाम होतो. यामुळे क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीजसारख्या आजारांची शक्यता वाढते आणि काही गंभीर प्रकरणांमध्ये मृत्यू होण्याचीही शक्यता असते. दमा, ब्रॉन्कायटिस, डोकेदुखी, पाठदुखी, सांधेदुखी, डोळ्यांचे आजार, आणि कानाच्या समस्या यांसारख्या विविध तक्रारी सामान्यतः आढळतात. जास्त वेळ काम केल्याने अपुरी झोप आणि शारीरिक हालचाली कमी होतात, ज्यामुळे शरीरावर ताण येतो. वाहन मध्ये दीर्घकाळ बसून राहिल्यामुळे दीर्घकालीन आजारांचा धोका वाढतो. ऑटो रिक्षा चालक मध्ये टीबी या संसर्गजन्य आणि हवे मार्फत पासरणाऱ्या रोगाविषयी बरेच संशोधन भारतात झाले आहे. 

भारत टीबी अहवाल 2022 नुसार, 2021 मध्ये क्षयरोगाच्या रुग्णांची संख्या 19 लाखांपेक्षा अधिक होती, जी 2020 च्या तुलनेत 19% ने वाढली आहे. 2020 मध्ये ही संख्या सुमारे 16 लाख होती. तसेच, 2019 आणि 2020 दरम्यान सर्व प्रकारच्या क्षयरोगामुळे होणाऱ्या मृत्यूंच्या प्रमाणात 11% वाढ झाली आहे. 2020 मध्ये क्षयरोगामुळे अंदाजे 4.93 लाख मृत्यू झाले, जे 2019 च्या तुलनेत 13% जास्त आहेत. भारताच्या राष्ट्रीय क्षयरोग (टीबी) निर्मूलन कार्यक्रमाने (NTEP) FY2023 मध्ये आतापर्यंतच्या सर्वाधिक, 25.3 दशलक्ष TB सूचना नोंदवल्या आहेत.  

महाराष्ट्र सरकारने विधानसभेत दिलेल्या माहितीनुसार, राज्यातील एकूण क्षयरोग रुग्णांपैकी 27 टक्के रुग्ण मुंबईत आहेत. मुंबईत वाढत्या प्रकरणांची संख्या, औषधांचा तुटवडा पाहता 2025 पर्यंत राष्ट्रीय क्षयरोगमुक्तीचे उद्दिष्ट साध्य करण्याबाबत चिंता व्यक्त करण्यात आली आहे. 2022 मध्ये राज्यात क्षयरोगाच्या एकूण 2,33,872 रुग्णांची नोंद झाली होती, जी 2023 मध्ये कमी होऊन 2,27,646 झाली. या वर्षी जूनपर्यंत ही संख्या 1,10,896 होती. मुंबईत 2022 मध्ये 65,435, 2023 मध्ये 63,887 आणि या वर्षी जूनपर्यंत 30,519 प्रकरणांची नोंद झाली. मुंबईनंतर पुणे जिल्ह्यात 17,000 हून अधिक नवीन क्षयरोग रुग्णांची नोंद करण्यात आली आहे.

गणपतराव, 49 वर्षीय मजूरी काम करण्याऱ्या व्यक्तिला टीबी झाला होता. त्यावेळी त्यांनी कशाप्रकारे टीबी कहा उपचार घेतला अन वैद्यकीय सुविधा कशा होत्या त्यांनी सांगितल्या. “2007 मध्ये मला पहिल्यांदा क्षयरोग (टीबी) झाला. त्यांना काही दिवस ताप होता, आणि नंतर खोकल्याबरोबर रक्ताच्या उलट्या सुरू झाल्या. एक्स-रे केल्यानंतर डॉक्टरांनी त्यांना टीबी असल्याचे सांगितले आणि 6 महिने औषधोपचार घ्यावा लागेल असे सांगितले.” त्यावेळी गणपतराव खड्डे खोदण्याचे काम करत होते, जे अत्यंत कष्टाचे होते, आणि टीबीमुळे त्यांना हे काम करणे कठीण झाले. गणपतराव, त्यांची पत्नी, आणि तीन लहान मुले कामानिमित्त शहरात भाड्याच्या खोलीत राहत होते. दिवसेंदिवस त्यांना आर्थिक, शारीरिक, आणि मानसिक समस्यांचा सामना करावा लागला. त्यांच्या कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी पत्नीने मोलमजुरी सुरू केली, पण तिची कमाई पुरेशी नव्हती. गणपतराव आठवण काढतात की त्यांना दररोज क्षयरोग केंद्रात जाऊन औषधे घ्यावी लागत. रोज 3 किमी चालून जाणे आणि परत 3 किमी चालणे त्यांच्यासाठी खूपच कष्टदायक होते. अशक्तपणामुळे त्यांची अवस्था अधिकच वाईट होत गेली. केंद्रात पोहोचल्यानंतर, क्षयरोगाच्या मोठ्या गोळ्या घेतल्यानंतर लगेच परत प्रवास करावा लागत होता, विश्रांतीसाठी वेळ मिळत नव्हता. त्या काळात कोणत्याही प्रकारच्या सरकारी सुविधा उपलब्ध नव्हत्या, फक्त औषधोपचार मिळत होते. शेवटी, 6 महिन्यांनंतर त्यांच्यावर कसा तरी उपचार करण्यात आला आणि ते ऑटो रिक्षा चालवू लागले. मात्र, काही काळानंतर त्यांना पुन्हा टीबी आणि दम्याचा त्रास झाला. दिवसभर रस्त्यावर ऑटो चालवणे त्यांच्यासाठी आव्हानात्मक ठरले. इतकेच काय, ऑटो स्टार्ट करण्याचीही शक्ती त्यांच्यात राहिली नव्हती. शेवटी, त्यांनी ऑटो चालवण्याचे काम सोडले आणि आता ते नाईट गार्ड म्हणून काम करत आहेत. ते म्हणतात की, त्यांचे शरीर आता खूप अशक्त झाले आहे आणि ते वजन उचलण्याचे काम करू शकत नाहीत.

2018 मध्ये टीबी दर 2025 पर्यंत कमी करण्याच्या उद्दिष्टाचा भाग म्हणून थेट लाभ हस्तांतरण (DBT) योजना जाहीर करण्यात आली. गरीब, हवेशीर नसलेल्या घरांमध्ये राहणाऱ्या लोकांना टीबीचा मोठ्या प्रमाणात फटका बसत असल्यामुळे, सरकारने रुग्णांना नियमित आर्थिक मदत देण्याचा निर्णय घेतला, जेणेकरून ते त्यांच्या आहारात सुधारणा करू शकतील. क्षयरोग्याना फक्त एक-दोन वर्षे औषधोपचार घेणेच आवश्यक नसते, तर रुग्णाला उच्च पोषक आहाराचीही गरज असते. रीव्हाईज्ड नॅशनल ट्यूबरक्युलोसिस कंट्रोल प्रोग्रामअंतर्गत, सरकारने क्षयरोग रुग्णांना दरमहा त्यांच्या बँक खात्यात रोख 500 रुपये देणे सुरू केले. आदिवासी भागांमध्ये, रुग्णांना क्लिनिकला जाण्यासाठी प्रवास भत्ता म्हणून अतिरिक्त 750 रुपये दिले जातात. खाजगी डॉक्टरांना क्षयरोग रुग्णाची नोंद केल्याबद्दल 1,000 रुपये दिले जातात.

२९ वर्षीय अरविंद यांच्यावर मागील तीन महिन्यांपासून टीबीचा उपचार सुरू आहे. ते गेल्या १२ वर्षांपासून ऑटो चालवत आहेत. दिवसभर धुळीने भरलेल्या रस्त्यांवर ऑटो चालवणे खूपच आव्हानात्मक असल्याचे ते सांगतात. व्यसनाच्या संदर्भात विचारले असता, अरविंद यांनी सांगितले की, ऑटो चालकांमध्ये गुटखा, तंबाखू, बिडी यासारख्या व्यसनांचे प्रमाण जास्त आहे. दिवसभर गाडी चालवल्यानंतर रात्रीच्या वेळी शारीरिक थकवा दूर करण्यासाठी दारू पिण्याची सवय लागते. अरविंद यांच्यावर शहरातील जिल्हा टीबी केंद्रात उपचार सुरू आहेत. सरकारकडून दरमहा ५०० रुपये मिळत असल्याचे त्यांनी सांगितले, परंतु ही रक्कम खूपच कमी असून त्यांना फारशी आर्थिक मदत होत नाही, असे ते म्हणाले. धुळीमुळे श्वास घेण्यास त्रास होऊ लागल्याने त्यांनी शेवटी ऑटो चालवणे सोडले.

कुपोषण, एचआयव्ही, मधुमेह, अल्कोहोलचे सेवन आणि तंबाखूचे धूम्रपान यांसारखी सहव्याधी (कॉमोरबिडीटी) क्षयरोगाने ग्रस्त व्यक्तींवर गंभीर परिणाम करतात.

ऑटोरिक्षा चालकांना त्यांच्या कामाच्या स्वरूपामुळे अनेक शारीरिक आणि मानसिक आव्हानांचा सामना करावा लागतो. दिवसाच्या मोठ्या भागात ते धूळ, प्रदूषण, आणि विविध प्रकारच्या हवामानाशी झगडत असतात, ज्यामुळे त्यांच्या शारीरिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो. या व्यावसायिक ताण-तणावामुळे त्यांना श्वसनाचे विकार, स्नायूंचे विकार, आणि इतर अनेक आजार होण्याचा धोका असतो.  भारतामध्ये, विशेषत: मोठ्या शहरी भागात, क्षयरोग (टीबी) हा एक प्रमुख आरोग्य समस्या आहे, आणि ऑटोरिक्षा चालक या रोगाच्या जोखमीच्या गटात मोडतात. क्षयरोग हा गरीब आणि कुपोषित लोकांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतो, ज्यामुळे या रोगाचा प्रसार रोखण्यासाठी व्यापक उपाययोजनांची गरज आहे. 2018 साली जाहीर झालेल्या थेट लाभ हस्तांतरण (DBT) योजनेमुळे टीबी रुग्णांना पोषण आणि औषधोपचारासाठी आर्थिक मदत मिळत असली तरी, ही मदत अपुरी ठरते. त्यामुळे ऑटोरिक्षा चालकांसारख्या कामगार वर्गासाठी अधिक आर्थिक सहाय्य आणि समर्थनाची आवश्यकता आहे. गणपतराव आणि अरविंद यांच्या उदाहरणांमधून हे स्पष्ट होते की, टीबीचे उपचार आणि संबंधित सरकारी योजना त्यांच्या आर्थिक आणि शारीरिक गरजा पूर्ण करण्यात अयशस्वी ठरत आहेत. यामुळे त्यांच्या व्यावसायिक आयुष्यावर आणि वैयक्तिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होत आहे. यातून असे दिसून येते की, फक्त औषधोपचार नव्हे, तर पोषक आहार, उचित आराम, आणि कमी प्रदूषणाची स्थिती यांची देखील नितांत गरज आहे. तसेच, क्षयरोगाच्या उपचारांमध्ये सरकारी योजनांचे परिणामकारक कार्यान्वयन होणे अत्यावश्यक आहे, जेणेकरून या रोगाच्या प्रतिबंधासाठी लक्ष्य साधता येईल आणि टीबीमुक्त भारताचे उद्दिष्ट 2025 पर्यंत साध्य करता येईल.

-भाग्यश्री बोयवाड, स्त्रीवादी लेखिका, संशोधक, मुक्त पत्रकार