कोका कोलाच्या आधी पुण्यात कोल्ड ड्रिंकची सुरुवात झाली होती

जगात भारी जे काही असतं ते अमेरिकेत, ही श्रद्धा ठेवल्याने आपल्याकडे काही घडतच नाही असं वाटतं. त्यात रोज जिथं खातोय पितोय त्यांचं काय कौतुक त्यामुळे पुण्यातील अर्देशीर हे शीतपेय कोका कोलापेक्षा जुने आहे असं सांगितलं तर पुण्यातील लोक सुद्धा विश्वास ठेवणार नाहीत. म्हणून जरा इतिहास समजून घेऊ.

पुण्यातील दोराबजी या शतकानुशतके जुन्या इराणी रेस्टॉरंटमध्ये उत्तम प्रकारे मसालेदार मटण पॅटीस आणि कीमा पाव मिळतो. त्याच बरोबर शंभर एक वर्ष जुना अर्देशीर नावाचा तिखट रास्पबेरी-स्वाद सोडा सुद्धा मिळतो. अर्देशीरचे कोल्ड ड्रिंक नाव जरा लांबचं वाटत असेल पण या नावामागे इतिहास पण तेवढाच लांबचा आहे

अर्देशीर खोदादाद इराणी यांनी १८८४ मध्ये अर्देशीर सोडा सुरू केला (कोका कोला १८८६ मध्ये लाँच होण्याच्या दोन वर्षे आधी, विकिपीडियानुसार). अर्देशीर सोडा जो सुपर-लोकप्रिय रास्पबेरीसह १० वेगवेगळ्या फ्लेवर्समध्ये येतो. हा तेव्हाच्या पुण्याबाहेर कौटुंबिक मालकीचा व्यवसाय म्हणून ओळखला जायचा. वर्षानुवर्षे पुणे कॅन्टोन्मेंट क्षेत्रावर हा अर्देशीर सोडा ठाण मांडून आहे. तुम्हाला प्रश्न पडला असेल पुण्यात हा इराणी वारसा आला कुठून ?

खरं तर, ही एका उद्यमशील आणि खटपट्या स्थलांतरिताची कथा आहे, ज्याने रातोरात आपल्या देशातून पळ काढला. धार्मिक छळामुळे अर्देशीर इराणी 1865-70 च्या सुमारास इराणमधील यझद गावातून पळून गेले. त्यांनी अनवधानाने कोणालातरी मारले होते आणि त्यांच्या कुटुंबाने त्याला तुरुंगात आणि निश्चित मृत्यूला सामोरे जाण्यापेक्षा देश सोडून पळून जाण्याचा सल्ला दिला. रात्री घाईघाईने तस्करी केली बोट घेतली आणि खिशात 8 रुपये घेऊन ते भारतात आले.

ज्येष्ठ इराणी यांनी मुंबईत आपले नशीब आजमावले आणि शेवटी पुण्यात आले. पुणे त्यावेळचा ब्रिटिश सैन्याचा गड होता. त्यांनी सोडा पाण्याची गरज ओळखली आणि पुणे कॅन्टोन्मेंटमध्ये (स्थानिक भाषेत कॅम्प) दुकान थाटले. बाटली धुवून भरायची. त्या काळात C02 गॅसची बाटली नव्हती. त्यामुळे कोळसा पेटवायचा, गॅस फिल्टर करायचा, चमचमीत पाणी बनवायचं…इराणी हे कुठून शिकले माहित नाही पण अर्देशीर सोडा ब्रिटिशांच्या पसंतीस उतरत होता. ब्रिटिश सैनिकांना त्यांच्या व्हिस्कीसाठी सोडा आवश्यक होता. अर्देशीर सोडाच्या आधी सैनिकांना खूप अवलंबून राहावं लागत होतं. त्याकाळात बाटलीबंद सोडा ही सामान्य गोष्ट नव्हती. परिणामी अर्देशीरच्या सोडाची मागणी वाढली.

अर्देशीर इराणी यांनी श्रीमंत सेठना कुटुंबाकडून कारखाण्यासाठी बॅरेकसारखी जागा भाड्याने घेऊन व्यवसाय वाढवला. ती जागा म्हणजे शरबतवाला चौक जिथे आजही अर्देशीरचे थंड पेय तयार करून बाटलीबंद केले जाते.

प्रत्येक गोष्टीत ट्विस्ट असतं तस इथे पण आलं अर्देशीर संस्थापकाचा मोठा मुलगा फ्रमरोझ याचं वडिलांशी पटलं नाही आणि त्याने स्वतःचा कोला व्यवसाय सुरू केला. पण वडिलांच्या व्यवसायात अडचणी येऊ नये अर्देशीरच्या देखभालीसाठी त्यांचा एक मुलगा गिलानी इराणी याच्यावर जबाबदारी टाकून त्यांच्या वडिलांचे काम विस्कळीत होणार नाही याची खात्री केली. फ्रमरोझ यांचा व्यवसाय जास्त चालला नाही. पण तोपर्यँत अर्देशीर सोडा कॅम्प परिसरावर राज्य करत होता.

दोराबजी यांच्या रेस्टॉरंटमध्ये ग्राहक त्यांच्या मसालेदार अन्नासह रास्पबेरी सोडा आवर्जून मागतात. पारशी ग्राहकांना त्यांच्या जड जेवणानंतर अर्देशीर व्यतिरिक्त कोणतेही पेय नको असते. मग ते पुण्याचे असो किंवा मुंबईचे. प्रामाणिकपणे अर्देशीर हे पिढ्यानपिढ्या पारशी खाद्यपदार्थासोबत पेय म्हणून जात आले आहे. त्यांच्याकडे अशा प्रकारचे फ्लेवर्स आहेत जे आता कोणी करत नाहीत. रास्पबेरी, आईस्क्रीम सोडा, हिरवे सफरचंद, पीच, पाश्चात्य फ्लेवर्समध्ये अननस आणि जीरा मसाला, निंबू सोडा, आले सोडा इत्यादी फ्लेवर्स आहेत. आल्याची चव अनेक वृद्ध लोक त्यांच्या पाचक समस्या सोडवण्यासाठी एक औषध म्हणून कसे घेतात हे गंमतीने सध्याचे मालक आणि वारस मर्झबान इराणी सांगतात.

अर्देशीरची लोकप्रियता कायम आहे. त्यांची शीतपेये किरकोळ दुकानात विकली जात नाहीत आणि तरीही ते परत करण्यायोग्य ग्लास बॉटल मॉडेलचे अनुसरण करतात. तुम्हाला ते फक्त निवडक रेस्टॉरंट्स आणि कॅफेमध्ये मिळू शकते. इराणी कुटुंबाने कारखान्यातील बरीच यंत्रसामग्री आधुनिक केली आहे आणि आताचे वारसदार पुन्हा अर्देशीर सोडा ब्रँड करण्याच्या प्रक्रियेत आहेत.

Coca Cola पेक्षा जुने असले तरी देशाच्या इतर भागात हे फार लोकांना माहीत नाही. त्यामुळे सध्या ते हा ब्रँड मोठ्या पातळीवर नेण्याची योजना करत आहेत. नॉस्टॅल्जिक कनेक्ट जिवंत ठेवणारा हा ब्रँड मोठा होईल यात शंका नाही.